OPERA2DAY

We kozen voor Hamlet omdat voor ons in die opera verschillende lijnen op wonderschone wijze samenkomen. Al jaren voelen we ons als Haags operagezelschap erfgenaam van de gezelschappen die zo’n drie eeuwen lang in Den Haag Franse opera’s presenteerden. Met La troupe d’Orphée brachten we al een hommage aan de rondreizende operatroupen die de stad aandeden. Met Médée probeerden we het genre van de opéra comique, een specialiteit van de Haagse Comédie Française, opnieuw uit te vinden voor onze tijd. Maar Médée was in Den Haag nooit eerder te zien. Het werd tijd een opera te spelen uit het repertoire van het Théâtre Français. Dat erfgoed ligt in het Haags Gemeentearchief opgeslagen: ruim zeshonderd dozen met partituren, orkestpartijen en duizenden voorstellingsflyers. Een schatkamer.

De keuze voor Hamlet vloeide voort uit onze vorige productie: Dr. Miracle’s last illusion. In deze pasticcio-voorstelling met delen uit verschillende opera’s hebben we voor het eerst muziek van rond 1900 historisch geïnformeerd uitgevoerd. Met het New European Ensemble kwamen we tot de conclusie dat we op die manier ook een volledig werk wilden laten klinken. 

In Dr. Miracle hadden we al de waanzinsaria van Ophélie uit Hamlet gespeeld. Het was een hoogtepunt in de voorstelling, dat ons nieuwsgierig maakte of we de rest van het stuk op het podium zouden kunnen krijgen.

LIEFDE OP HET EERSTE GEZICHT
Dat Hamlet is gebaseerd op misschien wel het bekendste toneelstuk ter wereld deed ons natuurlijk ook watertanden. Voor mij persoonlijk was het bijwonen, op mijn zeventiende van een toneeluitvoering van Hamlet, in een regie van Dirk Tanghe, hét moment dat ik mij realiseerde dat mijn levenspad richting het theater moest leiden, nog onduidelijk in welke rol. Een maand later zag ik La traviata. Het was een stevige ruk aan het stuur richting het genre dat ik met die voorstelling had leren kennen: de opera. De sterke impressie van Shakespeares Hamlet wilde ik niet verliezen. Na het zien van het toneelstuk heb ik ruim twintig jaar gewacht voordat ik de operaversie van Ambroise Thomas wilde beluisteren. Ik kende alleen losse scènes. Toen ik twee jaar geleden de volledige opera beluisterde, was het liefde op het eerste gezicht. Ook bij mijn partners in crime – muzikaal leider Hernán Schwartzman, zakelijk leider Alice Gubler en Emlyn Stam van het New European Ensemble – ontvlamde de liefde voor Hamlet.

DE ESSENTIE VAN SHAKESPEARE GETROFFEN
De opera Hamlet heeft een verdachte reputatie, omdat het plot van het toneelstuk is aangepast. Maar toen ik de opera leerde kennen, kon ik niet anders dan vaststellen dat de opera de essentie van het verhaal goed tot zijn recht laat komen. Bij een opera is het onmogelijk om de tekst naar de letter te volgen. Het zingen van woorden duurt gewoonweg een stuk langer dan wanneer je ze uitspreekt. En sommige elementen van het verhaal en de tekst zijn ook instrumentaal uit te drukken. Thomas en zijn librettisten hebben de geest van het stuk goed gevangen. Ook letterlijk: die geestscène is briljant! Zeker, er zijn scènes  en karakters gesneuveld: geen Rosencrantz  noch Guildenstern, geen Polonius achter het wandkleed, noch Fortinbras, die overigens ook  in toneeluitvoeringen meestal in Noorwegen mag blijven. Maar de essentie van Shakespeares stuk blijft overeind. Opvallend is overigens hoe mees-terlijk de rol van Ophélie is uitgewerkt. De opera had ook haar naam kunnen dragen.

Alleen het slot gaf hoofdbrekens. Niet alleen voor ons, ook voor Thomas zelf. Zijn librettisten Barbier en Carré schreven een einde waarin Hamlet, anders dan in het toneelstuk, niet sterft. Na het heengaan van Ophélie en de wraakmoord op Claudius blijft hij diepbedroefd doorleven. Hij constateert: “mijn ziel ligt in het graf, en ik ben koning”, waarna het slotkoor “Leve Hamlet” inzet. Voor de Londense première was deze ingreep ondenkbaar. Thomas componeerde daarom voor Engeland een nieuw slot. Hamlet vermoordt de koning en zegt “mijn taak is voltooid, Ophélie, ik sterf met jou”. Daarna pleegt hij zelfmoord.  Welk slot moesten wij kiezen? Die vraag bleef even hangen.

VAN DROOM NAAR REALITEIT
Toen de droom was geboren, diende de realiteit zich aan. Wij zouden het stuk nooit kunnen  uitvoeren zoals het was bedoeld. Hamlet is een grand opéra waarvoor grandes troepen moeten worden opgetrommeld. Je hebt een orkest van zestig musici nodig, een koor met dezelfde omvang, een volledig corps de ballet en blaas- orkesten op én achter het toneel. Zelfs voor de grootste operagezelschappen is dat een immense uitdaging. Maar de partituur en het libretto  toonden ons een andere weg. De scènes uit de opera waarin de belangrijkste delen van het verhaal worden verteld – Hamlet in confrontatie met zijn tegenspelers – zijn behoorlijk intiem.  Die delen vormden een uitstekende basis voor onze productie. In de opera verbeeldt het koor niet – zoals in vele andere opera’s – het volk tegenover de hoofdpersonen, maar zijn de  koorzangers de leden van de hofhouding in het paleis. Ook de solisten maken deel uit van diezelfde hofhouding. Dit bracht ons op het  idee de koren door de solisten te laten zingen.  Zo kwamen we uit op een ensemble van elf  zangers en één acteur. We hadden direct vertrouwen in de impact die een koor van deze omvang kan maken; met ensembles van slechts zes zangers wist Mozart aktes in meerdere van zijn opera’s groots af te sluiten. In Dr. Miracle hadden we bovendien uitgevonden hoe het middelgrote  New European Ensemble symfonisch kan klinken.  Daniël Hamburger bleek een geweldige arrangeur, die de klank van het origineel uit het ensemble tevoorschijn kon toveren. We vroegen hem de orkestpartij van Hamlet om te werken voor vijftien musici.

De ontdekking dat het Théâtre Français eveneens met kleinere bezettingen speelde en coupures maakte (de ouverture!) ervoeren we  als een bemoedigende knipoog uit het verleden. Om de opera toch een grootse indruk te laten maken, besloten we de blaasorkesten op en  achter het toneel te handhaven. Daarvoor zijn  we een participatieprogramma gestart met  blazers door het hele land, waarover elders in  dit programmaboekje meer.

In zijn oorspronkelijke vorm duurt de opera Hamlet drie en een half uur. Dat komt vooral door de conventies van de grand opéra. Voor Parijs moest Thomas een uitgebreid ballet compone-ren. Maar de muziek van dat ballet vormt een stijlbreuk met de rest van het stuk. Wij wilden ons concentreren op de ontwikkeling binnen Hamlets geest en minder op uiterlijke pomp and circumstance. Dus we kozen ervoor om focus aan te brengen en het stuk in te korten. Het ballet en diverse intermezzi gingen eruit. En ook in de haarvaten concentreerden we ons meer en meer op het verhaal dat we wilden vertellen.

IN HAMLETS HOOFD
Hamlet is een intrigerend verhaal. Hamlets geliefde vader overlijdt en zijn moeder trouwt binnen twee maanden met zijn oom Claudius. Hamlet krijgt dit in zijn hoofd ‘niet bij elkaar’.  De geest van zijn vader verschijnt voor hem en zegt dat hij door Claudius is vermoord.  Vanaf dat moment is Hamlets pad bepaald. Hij wordt introvert. Is het waar wat de geest hem vertelde? Hij moet het weten. Onder invloed van de dwingende blik van zijn vader denkt hij alleen nog aan wraak, maakt plannen, speelt de gek, wordt als gek gezien, wordt zelf gek van  zijn weifelachtige optreden en twijfelt aan zijn waarnemingen. Daarbij sluit hij zich steeds verder af, voor zijn eigen ziel en zijn geliefde Ophélie. Juist dat leidt tot de verwoesting van zijn wereld. Na zijn vader verliest hij ook Ophélie.

In onze versie focussen we ons op Hamlets ontwikkeling en innerlijke belevingswereld. We willen het publiek met hem laten meeleven. Is de oude koning wel vermoord? Met onze coupures konden we alle clues verwijderen die bewijzen dat Hamlets vader door Claudius is vergiftigd. In de enscenering willen we laten zien hoe de fysieke werkelijkheid in Hamlets leven en zijn mentale ervaringen steeds verder uit elkaar lopen. Hij gaat steeds meer in zijn hoofd leven. Zijn de dingen echt, of zijn ze niet echt? Droom of werkelijkheid? Zijn of niet zijn? Dat is ook in deze productie de kwestie.

Tot slot bleef er maar één keuze over: met welke versie van het einde wilden we de opera uitvoeren? Die vraag heeft ons het langst beziggehouden. Uiteindelijk kozen we voor een combinatie van de twee versies. Technisch gesproken: u krijgt het Londense einde, maar na de laatste zin van Hamlet – “mijn taak is voltooid, Ophélie, ik sterf met jou” – klinkt nog het slotkoor uit Parijs: “Leve Hamlet!” Hamlet moet een keuze maken. De keuze tussen “zijn of niet zijn”.